جاده ابریشم؛ توسعه تجارت در منطقه یا تسلط اقتصادی چین

مسیر ابریشم دو هزار سال پیش، جاده تعامل تمدن و بازرگانی اقوام آسیایی و پلی بود که آسیای شرقی را به غرب متصل می‌کرد. این جاده سالیان دراز با توسعه حمل و نقل در سطوح مختلف، کارکرد ویژه خود را از دست داد اما مدتی است کشورهای آسیایی با محوریت چین بر آن شده‌اند تا این جاده 1700 ساله را احیا کنند. شاید اگر چین سیاست بلندمدت خود برای تبدیل شدن به قدرت اول دنیا را نداشت، جاده ابریشم همان طور که سال‌هاست به خاطره‌ای برای مردمان مشرق زمین تبدیل شده بود، باقی می‌ماند.

به گزارش خبرنگار ایسنا، در سال‌های اخیر تلاش‌ها برای احیای جاده ابریشم باستانی از سوی کشورهایی که از شرق تا دروازه ورود به غرب در این جاده حضور دارند شکل گرفت و هر یک از کشورها به نسبت هدفی که از پیگری این پروژه دارند سعی کرده‌اند به توسعه مناطقی که این کریدور از خاک آن‌ها می‌گذرد، بپردازند. در این میان برخی کشورها اهدافی جدی و بلندمدت برای حضور در این جاده را در نظر گرفته‌اند و پیش از آن که حیات پس از صدها سال به جاده ابریشم باز گردد، دست به توسعه، مدیریت تجاری و اقتصادی و اطلاع‌رسانی و بازاریابی برای معرفی این مناطق زده‌اند.

با احیای جاده ابریشم شاید کالایی که کم‌تر از آن بشنویم و ببینیم "ابریشم" است و به جای ابریشم و پارچه و ادویه و غیره شاهد تبادل کالاها و خدماتی خواهیم بود که نویدبخش تقاضاها در آینده است.

کشور چین چندی پیش در راستای معرفی تلاش‌ها و خدماتی که در سال‌های اخیر در مناطق جاده ابریشم انجام داده است، میزبان سمیناری جهت معرفی منطقه "شین جیانگ" در مسیر جاده ابریشم شد. در این سمینار که در دو شهر واقع در جاده ابریشم در چین برگزار شد مقامات چینی سعی داشتند تا به معرفی پروژه "یک کمربند ـ یک جاده" در همین راستا بپردازند. دستاوردهای پکن در توسعه این شهرها در این سمینار مورد بررسی و به اطلاع تعدادی از نمایندگان رسانه‌ها و خبرنگاران مختلف کشورهای حوزه جاده ابریشم رسید. تلاش چین برای احیای جاده ابریشم در سطح اقتصادی و بازرگانی در سال‌های اخیر به طور کامل مشهود است، با این حال سایه خودنمایی رهبران حزب کمونیست چین برای معرفی خود به رسانه‌های گروهی بر این سمینار مشهود است.

به گزارش خبرنگار ایسنا، دولت چین اولین‌بار در سال ۲۰۱۳ طرح احیاء و توسعه کمربند اقتصادی جاده ابریشم را مطرح کرد که با استقبال کشورهایی که در مسیر این جاده قدیمی و تاریخی قرار دارند، رو به رو شد.

در سه سال گذشته چینی‌ها بیش از هر کشور دیگری موضوع جاده ابریشم را با حساسیت دنبال کرده و به معرفی اهداف و جاذبه‌های مختلف این جاده و ضرورت احیای آن به ویژه به لحاظ اقتصادی پرداختند. در همین چارچوب امسال نیز دولت چین در ادامه برنامه‌هایش برای معرفی طرح احیاء و توسعه کمربند اقتصادی جاده ابریشم، به معرفی منطقه "شین جیانگ" که در مسیر این جاده قرار دارد، پرداخت.

خبرنگاران و روزنامه نگارانی از 17 کشور در مسیر جاده ابریشم در سفری دو هفته‌ای از 28 تیرماه تا 7 مردادماه (ژوییه 2016) از منطقه خودمختار شین جیانگ چین که دروازه این کشور به سمت مغرب زمین محسوب می‌شود، بازدید کردند.

در این سمینار که به همت دفتر مطبوعاتی شورای دولتی چین برگزار شد، نمایندگان رسانه‌ها و خبرگزاری‌هایی از ایران، روسیه، اندونزی، مالزی، فیلیپین، کره جنوبی، ژاپن، مصر، عربستان، امارات متحده عربی، مغولستان، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، پاکستان و افغانستان حضور داشتند.

بازدید از برخی مراکز صنعتی از جمله کارخانه‌ها، گلخانه‌ها و مزارع کشاورزی، رسانه‌های محلی شامل شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی، دفاتر فیلمسازی و دوبله، خبرگزاری تیان شان نت، روزنامه شین جیانگ اکونومیک دیلی، مساجد بزرگ، مرکز هنرهای شین جیانگ، موزه‌ها و مراکز باستانی و شهرهای شوفو و آتوشی از عمده برنامه‌های این هیأت رسانه‌یی بود.

محور اصلی برنامه‌های این سمینار که در قالب نشست‌ها، سخنرانی‌ها و بازدید از مراکز مختلف در شهرهای اورومچی و کاشگار برگزار شد "تبیین استراتژی اقتصادی شهر شین جیانگ در کمربند اقتصادی جاده ابریشم"، "توسعه اقتصادی و اجتماعی شین جیانگ"، "اجرای سیاست‌های قومی ـ مذهبی چین در شین جیانگ، سیاست‌های مذهبی چین و وضعیت کنونی آن در شین جیانگ"، "همکاری برد ـ برد، وضعیت کنونی و چشمانداز شین جیانگ در تعامل اقتصادی و تجاری با همسایگان" و "تعاملات فرهنگی شین جیانگ در چین و با همسایگان" بود.

اگرچه سهم چین در مسیر جاده ابریشم به لحاظ مزیت اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بیش از کشورهای دیگری که در مسیر این جاده قرار دارند، نیست اما به نظر می‌آید که چین برای معرفی جاذبه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و گردشگری شهرهای مختلف این کشور که در مسیر این جاده قرار دارند، بیش از کشورهای دیگر تلاش می‌کند.

نقش ایران در جاده ابریشم

جاده ابریشم که یادآور کاروان‌ها و شترها، قال و قیل تجار و کاروانسراها، خبرهای دسته اول شهرها و انتقال قصه‌ها و اسطوره‌هاست از دیرباز از مسیر ایران می‌گذشته است. موقعیت ژئواستراتژیک ایران، این کشور را به حلقه‌ای ضروری در پروژه احیای جاده ابریشم تبدیل کرده است. ایران در مسیر جاده ابریشم منطقه‌ای کلیدی محسوب می‌شود، چرا که از طریق راه آهن و از خاک ترکمنستان و قزاقستان به چین مرتبط می‌شود.

این موقعیت ژئواستراتژیک که در مرزهای دریای خزر و خلیج فارس قرار دارد، چین را قادر می‌کند تا طرح موسوم به "یک کمربند- یک جاده" را محقق کند. در این راستا اولین قطار ترانزیتی چین در بهمن ماه 94 وارد ایران شد تا نشان دهد این کشور (ایران) قطب تجاری مهمی برای منطقه اوراسیاست.

بر اساس گزارش نشریه دیپلمات، ایران به دنبال احیای جاده ابریشم قدیم است تا از طریق آسیای مرکزی راهی به چین و هند و از طریق قفقاز جنوبی راهی به اروپا بیابد. خط راه‌آهن قزاقستان ـ ترکمنستان ـ ایران بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اقدام در این زمینه است. به موازات این اقدام، ایران تلاش بسیاری را معطوف عضویت دائم در سازمان "همکاری‌های شانگهای" می‌کند که بعد از توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 و برداشته شدن تحریم‌های یک‌جانبه و همه‌جانبه ملی و بین‌المللی و نیز پشتیبانی روسیه و چین از پیوستن ایران به سازمان همکاری‌های شانگهای، قریب‌الوقوع خواهد بود. ایران علاوه‌براین، به تازگی میزبان شهرداران شهرهای مسیر جاده ابریشم در شهر قزوین بود.

در گذشته‌های دور "ابریشم" یکی از مهم‌ترین کالاهایی بود که در مسیر جاده ابریشم مورد داد و ستد کشورها قرار می‌گرفت اما امروز قرار است در جریان احیاء و توسعه این جاده، همکاری‌ها و تعاملات بازرگانی مختلف و عمده‌ای صورت گیرد که لزوما یک کالا و مقوله را در بر نخواهد گرفت. بنابراین، شهرهایی که در مسیر این جاده در کشورهای مختلف قرار دارند در سال‌های آتی از اهمیت قابل توجهی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برخوردار خواهند شد. از این رو شاهدیم که کشورها بنا بر اولویتی که به احیای این جاده می‌دهند، برنامه‌های متنوعی را برای توسعه این شهرهای خود در نظر دارند.

شین جیانگ، کریدور فرهنگی جهان و ترانزیت منطقه

چین یکی از مهم‌ترین کشورهای جاده ابریشم است و در سال جاری همانند چهار سال گذشته که برنامه‌هایی را برای معرفی شهرهای خود در مسیر جاده ابریشم داشته است، به معرفی منطقه پرجاذبه و دیدنی "شین جیانگ" برای رسانه‌های گروهی تعدادی از کشورها پرداخت.

استان شین جیانگ روزگاری محل توقف کاروان‌ها و بازرگانانی بوده است که ابریشم و کالاهای دیگر را از شرق تا غرب دادوستد می‌کردند. این تعاملات هم‌چنین فرصتی را برای تبادل فرهنگ غنی اقوام آسیایی و سبک زندگی مردمان آن منطقه فراهم می‌کرد.

منطقه خودمختار اویغور شین جیانگ (با تلفظ دیگر سین کیانگ) واقع در شمال غرب چین، بزرگ‌ترین استان این کشور محسوب می‌شود. شین جیانگ دروازه چین به سمت مغرب است. این منطقه با طبیعت بکر و دست نخورده خود به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی‌اش با هشت کشور مغولستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و هند مرز مشترک دارد. این ویژگی جغرافیایی منحصر به فرد، تنوع قومیت و در پی آن فرهنگ و سبک زندگی متنوع را برای شین جیانگ به همراه داشته است.

در حال حاضر ۱۳ قومیت و اقلیت نژادی در این منطقه زندگی می‌کنند که بزرگ‌ترین آن‌ها اویغورهای مسلمان و سپس چینی‌های هان هستند. زبان رسمی منطقه نیز چینی و ترکی اویغوری است. اویغورها بیش‌ترین جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند و رسم‌الخط آن‌ها متشکل از الفبای زبان عربی است. اویغور در لغت به معنی "همبستگی" و "وحدت" است. این تنوع قومی و نژادی از طرفی دیگر، تفاوت در ادیان را نیز برای منطقه شین جیانگ به همراه داشته است.

شین جیانگ که در گذشته ترکستان شرقی نیز خوانده می‌شد، هم‌چنین به دلیل منابع طبیعی سرشار و معادن خود از ظرفیت‌های اقتصادی قابل توجهی برخوردار است. دولت در سال‌های اخیر پروژه‌های صنعتی متعددی را به ویژه در حوزه حمل‌ونقل و شهرسازی آغاز کرده که به بهبود زندگی روزمره مردم و رشد سریع اقتصادی منجر شده است. دولت چین این منطقه را به عنوان کریدور فرهنگی و ترانزیت به دیگر نقاط کشور و به‌علاوه آسیا می‌شناسد.

شهر "اورومچی" مرکز شین جیانگ است؛ شهری بزرگ و مدرن با آب و هوای بسیار مطلوب و بدون آلودگی که اغلب در شهرهای بزرگ چین سراغ داریم. این شهر با بیش از چهار میلیون جمعیت، شهری کاملا معمولی از نظر جمعیت در چین محسوب می‌شود. اغلب مردم لباس‌های غربی می‌پوشند و خبری از لباس‌های سنتی چینی نیست. اورومچی اگرچه در منطقه‌ای حاشیه‌یی در کشور پهناور چین قرار دارد، بسیار پیشرفته و مدرن با بزرگراه‌های پیشرفته و برج‌های سر به فلک کشیده است. اورومچی در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و در گذشته‌های دور قطب این جاده در چین به شمار می‌آمده است. این مطلب را می‌توان در موزه جاده ابریشم شین جیانگ مشاهده کرد که در سال 2005 راه اندازی شد و تصویری از تمدن چینی‌ها در زمان رونق جاده ابریشم و فرهنگ اقوام محلی ارائه می‌دهد.

اگرچه فضای اجتماعی و شهری خوبی بر این منطقه حاکم است و اقوام و اقلیت‌ها روابط گرمی با یکدیگر دارند، فضای شهر به طوری غیرمعمولی به شکل کاملا محسوس امنیتی است، چرا که برای ورود به هر ساختمان عمومی، حتی مراکز خرید و سالن تئاتر کیف و وسایل مردم بازرسی می‌شود، امری که بعضا در کشورها و شهرهایی که در آن‌ها تنش و درگیری حاکم است دیده می‌شود. خودروهای امنیتی در بسیاری از نقاط شهر دیده می‌شوند.

رونق اقتصادی شهر اورومچی و داد و ستدهای روزانه در بازار و مراکز تجاری و پروژه‌های عمرانی در دست ساخت این شهر، اعم از مترو و قطار تندروی بین شهری که با به روزترین تجهیزات در حال ساخت هستند، گواه بر پیشرفت اقتصادی این شهر دارند. وضعیت خوب کارخانجات صنعتی در منطقه شین جیانگ و تعامل اقتصادی این منطقه با 192 کشور از سراسر دنیا و حضور 54 شرکت خارجی سرمایه‌گذار در شین‌جیانگ و سرمایه‌گذاری شرکت‌های منطقه در 53 کشور نیز حاکی از فرصت‌های خوب این شهر بلند قامت برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی است.

از شهرهای مهم دیگر در منطقه شین جیانگ که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، "کاشگار" یا "کاشغر" است. بومیان آن را کاش میخوانند؛ شهری قدیمی که اغلب جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند. کاشگار یادآور قصه‌های متعلق به منطقه هند و چین و آسیا است؛ قصه‌های هزار و یک شب، سند باد، علی بابا و چهل دزد.

اصلی‌ترین جاذبه دیدنی این شهر افسانه‌ای، بخش قدیمی آن است که داد و ستد و زندگی روزمره هم‌چنان در آن جریان دارد. دولت چین در سال‌های اخیر بخش قدیمی شهر را بازسازی کرده است، جایی که حدود ۶۰ سال پیش در اثر سیل و زلزله تقریبا به طور کامل از بین رفته بود اما اکنون با وجود حفظ بافت قدیمی‌اش، از ظرافت و نظم خاصی برخوردار است.

قدم زدن در بخش قدیمی شهر با کوچه‌ها و خیابان‌های باریک ما را به زمان‌های دور می‌برد و بقایای حیات و زندگی گذشتگان به خوبی قابل لمس و دیدن است. سبک زندگی، مجسمه‌ها، ابزار صنعتی و زندگی سنتی مردم که در موزه‌های شین جیانگ به ویژه در کاشگار گردآوری شده و هم‌چنین هنر و پیشه مردم این منطقه، حکایت از شباهت‌های فرهنگی ایران و مردم شین جیانگ نیز دارد.

در کاشگار با خیالی آسوده می‌توان به رستوران‌ها رفت و غذای حلال خورد؛ چرا که تمامی غذاها با گوشت گوسفند تهیه شده و بسیار خوشمزه و دلچسب هستند.

می‌توان گفت توسعه منطقه شین جیانگ، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای برجسته دولت چین در حوزه اقتصادی و اجتماعی است. هرچند در جریان بازدید کوتاه ما از این شهر به نظر می‌آید که هنوز در این شهر مشکلاتی در حوزه خدمات عمومی و بالا بردن استانداردهای معیشتی برای اقلیت‌های نژادی به ویژه مسلمانان وجود دارد.

بسیاری معتقدند لزوما توسعه یافته بودن شهرهای مسیر جاده ابریشم به معنای رونق این جاده و پروژه مذکور نیست. اما به نظر می‌آید چینی‌ها بیش از آن که به اهداف و برنامه‌های خود در مسیر احیای جاده ابریشم با محوریت شهر شین جیانگ بپردازند بیش‌تر در چارچوب سمینار برگزار شده به معرفی دستاوردهای دولت مرکزی در توسعه شین جیانگ پرداختند.

اکنون یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که هدف چین از بازسازی جاده ابریشم چیست؟ آیا چینی‌ها آن طور که تبلیغات رسمی این کشور درباره پروژه غول‌آسای یک "کمربند ـ یک جاده" عنوان می‌کند، تنها می‌خواهند همسایگان دور و نزدیک خود را به هم مرتبط سازند؟ یا پکن سعی دارد با احیای این جاده و تسلط تجاری و اقتصادی و تبادل کالا به عنوان یک قدرت نوظهور مسیرهای تسلط خود بر اقتصاد غرب را افزایش دهد و قدرت بخشد؟

هرچند دولت چین در برنامه‌های خود برای توسعه این منطقه موفقیت‌آمیز عمل کرده است، از هم اکنون می‌توان دید که رهبران حزب کمونیست چین سرمایه هنگفتی را در راه‌های ترانزیتی در مسیر آسیای مرکزی و مناطق اقتصادی جدید، هزینه می‌کنند. بدون شک استاندارد زندگی مردم منطقه شین جیانگ که دروازه این پروژه به دنیای بیرون محسوب می‌شود، بالا رفته است؛ از جمله دو پارک فن‌آوری مدرن در اورومچی توانسته‌اند فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد کنند. نرخ رشد اقتصادی در منطقه خودمختار شین‌جیانگ به ۹ درصد رسیده است که از هر نقطه‌ای در چین بالاتر است.

اما گشت و گذار در مناطق اقلیت‌نشین اورومچی و در میان مسمانان اویغور، جلوه‌ای دیگر از این پروژه غول‌آسا را نمایان می‌کند. جمعیت محلی در شین‌جیانگ با بدبینی به جاده ابریشم جدید می‌نگرند و بیم آن دارند که نفوذ چینی‌های "هان" در منطقه افزایش یابد. بیش‌تر به نظر می‌آید که برای اغلب مردم اویغور یک چیز مهم‌تر از پیشرفت منطقه است؛ آن‌ها انتظار دارند که دولت چین رفتار احترام‌آمیزی نسبت به اویغورها و دین اسلام داشته باشد و حقوق آن‌ها را به رسمیت بشناسد. آن‌ها ترجیح می‌دهند که بافت سنتی و آداب و رسوم‌شان را آن گونه که خود می‌پسندند، حفظ کنند؛ انتظاری که به سادگی برآورده نمی‌شود، بلکه بر عکس مسجدها با دوربین‌های ویدیویی کنترل می‌شوند، مسلمانان برای برگزاری مراسم مذهبی گسترده با محدودیت‌هایی مواجه‌اند و در سال‌های گذشته مسوولان دولتی، اویغورها را مجبور می‌کردند که در ماه رمضان روزه خود را بشکنند.