ایران و کوبا، پیشینه و پتانسیل های اقتصادی و سیاسی

دکتر حسن روحانی رئیس جمهوری کشورمان صبح جمعه ششم شهریور برای شرکت در نشست جنبش غیرمتعهدها راهی کشور ونزوئلا شد و ریاست این جنبش را رسما به همتای ونزوئلایی خود تحویل داد. وی سپس به دعوت کوبا عازم هاوانا شد تا با سران این کشورِ آمریکای مرکزی دیدار کند. روحانی قرار است در مرحله پایانی از سفر خود، برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک برود (1). بدین ترتیب، از سه مقصد سفر روحانی، تنها سفر به کوبا اختصاصا به روابط دوجانبه ایران مربوط خواهد بود.

اما پیشینه روابط ایران و کوبا چیست و این دو کشور از چه پتانسیل هایی برای گسترش مناسبات برخوردارند؟ یادداشت حاضر، می کوشد به این دو پرسش پاسخ دهد. 

ایران و کوبا، اگرچه از نظر جغرافیایی - اقتصادی و فرهنگی تفاوت های فراوانی دارند، اما از نظر سیاسی از دیرباز آنقدر به یکدیگر شباهت داشتند که گاه به صورت مشترک مورد توجه پژوهشگران قرار می گرفتند. 'دیوید اف. رانفلت' نظریه پرداز برجسته روابط بین الملل در آمریکا، یکی از این پژوهشگران است که در فروردین 1978با نگارش مقاله ای به مقایسه ایران و کوبای آن روز پرداخت (2). خلاصه کلامِ رانفلت این بود که ایران و کوبا که به ترتیب در آن روزها اقمار آمریکا و شوروی بودند، برای مقابله با خطری که از مجاورت با یک ابرقدرت غیرخودی احساس می کردند، به تقویت احساسات ملی و میهنی روی آوردند. به نوشته رانفلت، ایران پس از تقویت احساسات ملی، با خیالی آسوده تر به سوی بهبود روابط با شوروی گام برداشت و با توجه به پتانسیل های اقتصادی که داشت، به سادگی می توانست از مهره شوروی برای ایجاد توازن و چانه زنی با آمریکا استفاده کند. این پژوهشگر معتقد بود کوبا با توجه به پتانسیل های محدود، حداقل در این زمینه نمی توانست به عنوان نیروی توازن دهنده عمل کند و همچنان تا سالها به شوروی وابسته خواهد بود.

ایران سال 1979 به جنبش غیرمتعهدها پیوست و از این نظر که عدم وابستگی خود را به قدرت های بزرگ جهان اعلام کرد، به کوبا که پیشاپیش عضو این جنبش بود، نزدیکتر شد. کوبا نیز یکی از نخستین کشورهایی بود که انقلاب اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. با این حال، شاید روابط دوستانه کوبا و 'صدام' دیکتاتور عراق، سبب شد مناسبات هاوانا و تهران تا مدتها به کندی پیش برود؛ تا آنکه 'فیدل کاسترو' رئیس جمهوری کوبا در ماه مه 2001 ( 1380) به ایران آمد و مورد استقبال ویژه مقام های کشورمان قرار گرفت (3).

از آن پس، روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور بسرعت گسترش یافت و از کمتر از 20 میلیون دلار در سال 2001، به 327 میلیون دلار در سال 2007 رسید (4). 

کوبا در فوریه 2006 به همراه ونزوئلا و سوریه، تنها کشورهایی بودند که علیه ارسال پرونده هسته ای ایران از آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت رای دادند. (5).

کوبا همچنین یکی از کشورهای پیشرفته قاره آمریکا در رشته های پزشکی به شمار می رود و ایران نیز از دانش نانوفناوری و زیست فناوری این کشور بهره مند شده است. در مقابل، ایران طی سال های گذشته، در زیرساخت های کوبا از جمله در راهسازی و احداث سد و نیروگاه سرمایه گذاری کرده است.

مسلما محدود شدن روابط دو کشور به پزشکی و داروسازی از یک سو و زیرساخت های اقتصادی از سوی دیگر، به برهم خوردن شدید توازن بازرگانی میان دو طرف منجر می شود. بنابراین، تهران و هاوانا کوشیده اند راه های همکاری تجاری در بخش های نساجی، کشاورزی و صنایع پتروشیمی را نیز به روی بازرگانان و سرمایه گذاران دوطرف بگشایند.

** پتانسیل های کوبا و ایران

مهمترین نکته در روابط میان تهران و هاوانا، شاید نگاه مشترک دو کشور در عرصه بین المللی باشد. همچنین اگر قرار است ایالات متحده در خاورمیانه متحدانی داشته باشد که با ایران زاویه دارند، دلیلی ندارد ایران در همسایگی آمریکا متحدانی نداشته باشد.

اما روابط اقتصادی و بازرگانی، می تواند به دوستی میان دو ملت، اعتبار و استحکام بیشتری ببخشد. کوبا جزیره ای در جنوب ایالات متحده آمریکاست و 11 میلیون نفر جمعیت دارد. میانگین سنی کوبا 41 سال است و نرخ رشد جمعیت در این کشور، سال گذشته منفی بود. بدین ترتیب، کوبا را باید از نظر ترکیب جمعیتی، کشوری پا به سن گذاشته تلقی کرد.

یکی از مشکلات اقتصاد کوبا، بدهی های عمومی این کشور است که با 31.6 درصد از تولید ناخالص داخلی اش برابری می کند. این رقم برای بودجه حدود 3 میلیارد دلاری دولت کوبا که معمولا با مقداری کسری هم مواجه می شود، چالش برانگیز است. برخی محصولات پتروشیمی، نیکل، دارو، شکر، تنباکو، ماهی، میوه و قهوه، مهمترین کالاهای صادراتی کوبا هستند که در سال 2015 میلادی، بیشتر به کانادا (17.8 درصد)، ونزوئلا (13.9 درصد)، چین (13.1 درصد)، هلند، اسپانیا و بلیز فروخته شدند.

در مقابل، کوبا واردکننده عمده محصولات پتروشیمی، مواد شیمیایی، محصولات خوراکی و ماشین آلات و تجهیزات صنعتی است. سال گذشته، ونزوئلا (31.8 درصد)، چین (17.6 درصد)، اسپانیا (10 درصد) و بلیز (4.8 درصد) بزرگترین شرکای بازرگانی کوبا در بخش واردات بودند.

طبعا ایران می تواند علاوه بر سرمایه گذاری در کوبا و واردات کالاهای مورد نیاز خود، روی فروش برخی کالاها و فرآورده هایش به این کشور نیز برنامه ریزی کند.